Pielgrzymka Świętej Heleny do Ziemi Świętej w 326 roku naszej ery jest wydarzeniem, które odcisnęło głębokie piętno na historii chrześcijaństwa. Matka cesarza rzymskiego Konstantyna, posłana na misję odkrycia prawdziwego krzyża, na którym ukrzyżowano Jezusa, uznawana jest za „pierwszego archeologa świata”.

Upadek Cesarstwa Rzymskiego, osłabionego przez wzrastającą siłę chrześcijaństwa – nowej, zakazanej religii, odmawiającej czci dla pogańskich bogów Rzymu i uznania cesarza za bóstwo –, doprowadził do surowych prześladowań. Konstantyn, pamiętany jako pierwszy chrześcijański cesarz, przeprowadził dramatyczny zwrot w historii. W 312 roku miał wizję, w której nakazano mu walczyć pod symbolem Jezusa. Jego zwycięstwo nad Maksencjuszem zaowocowało chrześcijaństwem jako oficjalną religią Cesarstwa Rzymskiego.

Po tragicznej stracie żony i pierworodnego syna, Konstantyn posłał swoją matkę, 70-letnią Helenę, na pielgrzymkę, by odpokutować za swoje grzechy. Helena, patronka archeologów, otrzymała nieograniczony dostęp do cesarskiego skarbca, co pozwoliło jej na badanie lokalizacji wymienionych w Biblii.

Podczas podróży Helena odwiedziła liczne święte miejsca, takie jak Betlejem i Górę Oliwną, gdzie założyła Kościół Narodzenia Pańskiego i Kościół Pater Noster. Prawdziwym celem jej misji było jednak znalezienie miejsca ukrzyżowania Jezusa, co nie było łatwym zadaniem, zwłaszcza wobec prawie całkowitego zniszczenia Jerozolimy przez Rzymian w roku 70 n.e.

Według legendy, Helena modliła się o pomoc, a w odpowiedzi na jej modlitwy, błyskawica ujawniła pogańskie sanktuarium zbudowane przez Rzymian na ruinach Drugiej Świątyni. Helena nakazała zburzenie sanktuarium, gdzie następnie odkryto trzy drewniane krzyże. Cudowne uzdrowienie chorej kobiety po kontakcie z jednym z krzyży pozwoliło ustalić, który z nich był "Prawdziwym Krzyżem". Miejsce to oznaczyła budową Bazyliki Grobu Pańskiego w Jerozolimie.

Fragmenty krzyża, uważane za relikwie z właściwościami leczniczymi, rozprzestrzeniły się po całym Cesarstwie Rzymskim. Liczba tych fragmentów niewytłumaczalnie wzrosła w średniowieczu. Mimo sceptycyzmu historyków co do autentyczności relikwii, Święta Helena uczyniła Jerozolimę centrum chrześcijańskich pielgrzymek.

Dziedzictwo pielgrzymki Świętej Heleny jest wielowymiarowe. Jako pionierka archeologii, ustanowiła standardy dla przyszłych odkryć i badań. Przyczyniła się również do kształtowania kultury pielgrzymek i umocniła rolę Jerozolimy jako świętego miejsca dla chrześcijan na całym świecie.